Συχνά οι ενήλικες ανησυχούν για το τι θα πούνε στο παιδί και πώς θα το βοηθήσουν σε περίπτωση που έχει πεθάνει κάποιος. Κάποιες φορές επιλέγουν να μην μιλήσουν. Άλλες φορές προβαίνουν σε ασαφείς και αόριστες δηλώσεις γιατί οι ίδιοι νιώθουν μεγάλη αμηχανία .Τα παιδιά, ανάλογα με το αναπτυξιακό τους στάδιο καταλαβαίνουν και διαισθάνονται περισσότερα απ’όσα νομίζουμε. Το πένθος των παιδιών διαφέρει από το ενήλικο πένθος και αυτό συμβαίνει επειδή τα παιδιά χαρακτηρίζονται από περιστασιακότητα σε επίπεδο συναισθηματικών ενδείξεων και μεταπτώσεων.
Εξετάζοντας το πένθος σε κάθε ηλικιακό φάσμα
- (μέχρι 3) βρεφική και πρώτη νηπιακή ηλικία
Το παιδί δύναται απλώς να διαπιστώσει την απουσία του εκλιπόντος καθώς και την θλίψη των υπολοίπων . Απορροφά τα συναισθήματα των άλλων.Σε αυτές τις ηλικές αναμένουμε πιθανές σωματικές διαταραχές (ύπνος,διατροφή) καθώς το παιδί δεν μπορεί ακόμα να εκφράσει λεκτικά αυτό που νιώθει.
- (3-6) προσχολική ηλικία
Το παιδί δεν αντιλαμβάνεται ακόμα έννοιες όπως ο θάνατος, ούτε μπορεί να κατανοήσει ,να υποθέσει και να προβλέψει τις συνέπειες της απώλειας. Σαφώς κατανοεί τον αποχωρισμό ,ωστόσο δεν καταλαβαίνει τη μονιμότητα του θανάτου. Τα παιδιά συχνά υποθέτουν ότι αυτός που πέθανε μπορεί να επιστρέψει. Η σκέψη των παιδιών σε αυτές τις ηλικίες χαρακτηρίζεται ως «μαγική σκέψη». Δεν έχουν ακόμη πλήρη αντίληψη του χρόνου και σπανιότερα του χώρου. Παράδειγμα έκφρασης παιδιών σ αυτές τις ηλικές «Αύριο εμείς πήγαμε εκδρομή στα λουλούδια».
Επιπλέον τα παιδιά πιστεύουν ότι με αυτά που λένε ή με αυτά που κάνουν μπορούν να προκαλέσουν τον θάνατο. Παιχνίδι που ενισχύει αυτή την υπόθεση είναι πχ όταν πυροβολούν με το ψεύτικο όπλο και νομίζουν ότι ο άλλος πεθαίνει.
Σε αυτές τις ηλικίες είναι πιθανό τα παιδιά να παρουσιάσουν παλίνδρομη συμπεριφορά αυτό μεταφράζεται σε πoικιλία συμπτωμάτων όπως για παράδειγμα , να βρέχουν το στρώμα τους (νυχτερινή ενούρηση) ,να πιπιλίζουν το δάχτυλό τους, φόβος για το σκοτάδι κτλ.
Σε συναισθηματικό επίπεδο η συμπτωματολογία μπορεί να περιλαμβάνει νευρικότητα, τικ, τραυλισμό, ανυπακοή ή προσκόλληση στους γονείς. Πρόσθετα συμπτώματα : εμετοί, απώλεια όρεξης, διάρροια, απώλεια ελέγχου σφικτήρων.
- (10-12) Σχολική ηλικία
Το παιδί αρχίζει να κατανοεί ότι ο θάνατος είναι μόνιμο και μη αναστρέψιμο συμβάν. Συχνά έχουν την αίσθηση ότι το γεγονός συμβαίνει μόνο σε άλλους ανθρώπους. –Μόνο οι άλλοι πεθαίνουν-
Εδώ πιθανόν να συναντήσει κανείς : Ανταγωνισμό με άλλα αδέρφια αν υπάρχουν ,σχολική άρνηση, απόσυρση από οικογενειακές επαφές, φίλους ή παρέες, αδυναμία συγκέντρωσης, μαθησιακές διαταραχές ,πονοκεφάλους, διαταραχές σε ύπνο και διατροφή, δερματοπάθειες ή προβλήματα όρασης.
- Εφηβεία (πρώιμη, μέση και ύστερη)
Οι έφηβοι ,οι περισσότεροι τουλάχιστον, κατανοούν τη μονιμότητα του θανάτου και το νόημά του ως μέρος της φυσιολογικής κατάληξης της πορείας των ανθρώπων και των έμβιων όντων εν γένει .Ο έφηβος ,μπορεί να προσκολληθεί στην παρέα ή σε μέλη της ευρύτερης οικογένειας περισσότερο απ΄ ότι πρίν ή αντιθέτως μπορεί να απομονωθεί και να προσπαθήσει μόνος του να διαχειριστεί τα συναισθήματα της απώλειας.
Συχνά ο έφηβος επιθυμεί να μη δείξει τα συναισθήματά του με κίνδυνο να φανεί αναίσθητος/ατάραχος στα μάτια των άλλων πενθούντων. Στην πραγματικότητα μπορεί να φοβάται ή να αρνείται ακόμη τον θάνατο του αγαπημένου προσώπου.
Στις εφηβικές ηλικίες θα συναντήσει κανείς διατροφικές διαταραχές, πονοκεφάλους, παράπονα για απροσδιόριστους πόνους ,απώλεια ενδιαφέροντος για κοινωνικές δραστηριότητες, μείωση προηγούμενης υπεύθυνης συμπεριφοράς ,συγκρούσεις με γονείς για θέματα ανεξαρτησίας, αντίσταση στην εξουσία του σχολείου και των γονεών, παραπτωματική ή και παραβατική συμπεριφορά, μείωση σεξουαλικών ενδιαφερόντων.
Πολλά από τα παραπάνω συμπτώματα χαρακτηρίζουν έτσι κι αλλιώς την εφηβεία και συνεπώς κάνουν δυσκολότερη την διάκριση του πένθους.
Κανένας δεν μπορεί να προϋποθέσει τον τρόπο αντίδρασης ενός παιδιού σε μία απώλεια. Κάθε παιδί είναι μοναδικό και μπορεί να σε εκπλήξει! Μπορεί να κλάψει, να θυμώσει ,να απομονωθεί ή να ρωτάει συνεχώς. Μείνετε κοντά του, δώστε του χώρο να μιλήσει ότι κι αν έχει να πεί όταν και εφόσον νιώσει άνετα να το κάνει.
- Αν το παιδί είναι μικρό, Προσπάθηστε να δίνετε μικρές και απλές αλλά σαφείς εξηγήσεις. Πχ Ο μπαμπάς ήταν πολύ άρρωστος. Δεν ήταν μια εύκολη αρρώστια όπως όταν αρρωσταίνεις εσύ, αλλά κάτι πολύ πιο βαρύ. Όλοι προσπαθήσαμε να βοηθήσουμε και οι γιατροί έκαναν το καλύτερο αλλά δεν μπόρεσαν να τον κάνουν καλά. Ο μπαμπάς πονούσε πολύ όταν ήταν άρρωστος. Τώρα που πέθανε δεν πονάει πλέον.
- Ενθαρρύνετε τα παιδιά να μιλήσουν ,μην τα πιέζετε να «λήξουν» το πένθος.
Το πένθος είναι μια διαδικασία μέσα από την οποία θα διδαχτεί την δυσάρεστη εμπειρία της απώλειας. Η πρώιμη διακοπή της διαδικασίας δυσκολεύει το παιδί να την αποδεχτεί και συνεπώς να την ολοκληρώσει. Ο θρήνος είναι μια μακρόχρονη διαδικασία. Υποστηρίξτε το παιδί και ζητήστε το και από άλλα μέλη της οικογένειας. Ενημερώστε το σχολείο ώστε οι εκπαιδευτικοί να είναι έτοιμοι να ανταποκριθούν στις ανάγκες του.
Αποφύγετε εκφράσεις όπως : « Η γιαγιά έφυγε» γιατί το μικρό παιδί συντηρεί την πεποίθηση ότι ο νεκρός βρίσκεται κάπου αλλού και άρα είναι πιθανό να γυρίσει. Μη χρησιμοποιείτε εκφράσεις όπως «ο παππούς αρρώστησε και πήγε στον παράδεισο» ή «Η μαμά κοιμήθηκε για πάντα» Τέτοιου τύπου εκφράσεις ξυπνάνε ή γεννάνε μόνιμους φόβους θανάτου.
Είναι σημαντικό να εξηγηθεί στο παιδί ότι δεν ευθύνεται κανείς για τον θάνατο του αγαπημένου προσώπου. Βοηθήστε το να εκφράσει τους φόβους και τις ανησυχίες του και αναγνωρίστε του ότι είναι φυσιολογικές. Μη σπεύδετε να το κάνετε να «ξεχαστεί» και μη «μικραίνετε» τα προβλήματά του. Ο θάνατος είναι ένα πρόβλημα με βάρος. Δείξτε του εμπιστοσύνη για να μπορέσει να το σηκώσει. Καθησυχάστε το εκφράζοντας την αγάπη σας για εκείνο, υπενθυμίστε του ότι αγαπήθηκε από πρόσωπο που πέθανε. Εσείς είστε δίπλα του και θα εξακολουθήσετε να το φροντίζετε. Μην αναγκέζετε το παιδί να μεγαλώσει (ωριμάσει) και να αναλάβει γονεϊκές υποχρεώσεις παίρνοντας τον ρόλο του εκλιπόντος πχ ¨Ο μπαμπάς πέθανε ,εσύ είσαι τώρα ενας μικρός μπαμπάς για την αδερφή σου¨ . Αυτό αγαπητοί γονείς είναι δική σας ευθύνη. Το παιδί πρέπει να λειτουργεί σύμφωνα με τις υποχρεώσεις ενός παιδιού και όχι περισσότερες απ όσες του αντιστοιχούν. .
- Μην κρύβεστε, το παιδί βλέπει τη θλίψη σας και αυτή είναι η αλήθεια σας η οποία θα οικοδομήσει μια σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ σας. Μοιραστείτε ένα μέρος του πόνου, βοηθήστε το παιδί να κρατήσει ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου προσώπου μέσα από κάποιο αντικείμενο που του θυμίζει τον θανόντα. Πχ συγκεντρώστε φωτογραφικό υλικό. Ζωγραφίστε ή γράψτε αυτό που νιώθετε ,θυμηθείτε στιγμές αν αυτό σας ανακουφίζει.
Επιτρέψτε στο παιδί να συμμετέχει σε τελετουργίες πένθους (κηδεία-μνημόσυνο) μόνο εάν το επιθυμεί, εξηγώντας του τι είναι η κηδεία και το μνημόσυνο και τι να περιμένει. Εάν αποφασίσει ότι θέλει να συμμετέχει φροντίστε να είναι κοντά του κάποιος συνοδός ώστε να μην είναι αβάσταχτη η γενικότερη δυσφορία ,ιδίως αν είναι η πρώτη του εμπειρία.
Όταν πρόκειται για αναμενόμενο θάνατο προετοιμάστε το με ψύχραιμο τρόπο, δώστε πληροφορίες, ενημερώστε λέγοντας ότι η προσπάθεια συνεχίζεται, οι γιατροί κάνουν τα αδύνατα – δυνατα αλλά δεν πιστεύουν ότι τελικά θα γίνει καλά.
Οι εκδηλώσεις Θρήνου στα παιδιά είναι απόλυτα φυσιολογικές.
Ο θυμός ,η οργή,το κλάμα,το ξέσπασμα ,η παλινδρόμηση,η απομόνωση, τα σωματικά συμπτώματα και όλα όσα ανεφέρθηκαν και άλλα συμπεριλαμβάνονται στο Πένθος που είναι η μεγαλύτερη εμπειρία Οδύνης.
Αν οι αντιδράσεις του παιδιού παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα και κάνουν την ζωή του και την ζωή της οικογένειας δυσλειτουργική τότε αναζητούμε βοήθεια από ειδικό, μην ξεχνάτε ότι κι εσείς βιώνεται μια τραυματική κατάσταση.